Joodse gemeente in Hengelo Gld.

In Hengelo woonden ca. 1750 twee joodse gezinnen.  

In 1750 werden de eerste twee Joodse huwelijken in de Hervormde Kerk gesloten omdat ze sinds de Unie van Utrecht in 1579 verplicht waren hun huwelijk te laten registeren. 
Wie dit waren is niet bekend. Een losse en vage notitie in het Gemeentelijk Archief van Hengelo Gld. suggereert dat de Joden reeds in 1752 toestemming vroegen voor de aanschaf van een stukje grond om hun doden te begraven, mogelijk waren er kleine kinderen uit deze jonge gezinnen overleden.

Het gezin van slager en lompenhandelaar Philip Jacob *1720 kwam pas in 1759 naar Hengelo met vrouw Sara Sanders, met dochtertjes Dina en Reintje, hun zoon Sander Philip* 1761, in 1796 trouwt met Lena Levi *1773 Hengelo. Samuel Levi *1739 textielhandelaar, ging rond langs boeren met het textielpak, trouwde mogelijk pas ca. 1773 in Hengelo met vrouw Hanna *n.b., het zelfde jaar waarin dochter Helena (Lena) Levi wordt geboren, zoon Salomon Levi wordt in 1779 in Hengelo geboren.

In 1787 wonen er al een tiental meerderjarige jongemannen, o.a. Levi Samuel *ca. 1739, David Samuel *ca. 1750, Jacob Philips, ook Philip de Joede genoemd, *ca. 1720, en andere onbekenden, die samen in een privehuis een aantal kamers huren om hun diensten te houden. Uit het Frans Archief in Hengelo blijken er in 1810 twintig Joden in Hengelo te wonen, die samen met enkele Zelhemse Joden een paar kamers van een huis huren voor F 14,- per jaar om er hun godsdienstoefeningen te houden, met als voorganger Naphtali Hertz, voor een salaris van f 7.- per jaar. Op 30 augustus 1813 ondertekent Levy Windmuller *1777 de lijst van Hengelose Joden in het Ambt Hengelo, Canton Vorden, Arrondissement Zutphen, Departement Boven IJssel.

De huissjoel (=synagoge), maakt plaats voor een schuurtje waarover de gemeente Hengelo in 1823 schrijft; er is een Joodse belijdenis, geleid door Levy Windmuller, 50 jaar oud met 4 kinderen; Joseph *1810 Hengelo, Esther *1813 Hengelo, Lipman *1816 Hengelo, met 1 kind. De Kerk der Israëlieten bestaat uit een klein bouwvallig schuurtje. Dit komt hard aan en de Joodse Gemeente vraagt in 1835 een verzoek om subsidie van rijkswege waarop positief werd gereageerd. Het Israëlitische Kerkgebouw, synagoge, werd in 1837 geheel vernieuwd, voor ca. 40 Joden en stond aan de Hoofdstraat, nu Synagogestraat. De kerkmeester was Levi Windmuller. De Joodse Gemeente van Hengelo diende in 1881 een verzoek in bij B.W. om een kerk (synagoge) te mogen bouwen op perceel sectie K nr. 941, binnen de afstand van 200 M van de bestaande synagoge, waarvoor op 12 maart 1880, een subsidie van f 1500,-  was ingediend. De goedkeuring werd op 2 juli 1881 verstrekt, de bouw verliep volgens plan. De Zutphense Courant schreef over het inwijdingsfeest; door de voorzanger van de oude synagoge werd op 28 juni 1882  Isaac Elias Kleerkooper, (geboren in 1836 te Amsterdam en overleden in 1896 te Zutphen), om 12 uur de plechtige inwijding van de nieuwe synagoge verricht.
Voorop de stoet de dragers van de heilige wetsrollen, Thora, gevolgd door 8 sierlijk geklede bruidjes onder begeleiding van passende muziek De sleutel van de nieuwe tempel werd op een versierd kussen aangeboden door het dochtertje van Herman Windmuller aan de opperrabbijn van Gelderland, de heer T. Tal. Na de gebruikelijke 7 omgangen, voorafgegaan door bloemenstrooisel, betrad de heer Tal de kansel en sprak zijn rede uit; Zacharia 2; Juicht en verblijdt u, u dochters Sion, want zie, Ik kom en zal in het midden van u wonen. Waarna hij het bestuur en leden der gemeente dankte. Voorzitter in deze beginjaren van de nieuwe synagoge was Lipman Windmuller *1816 Hengelo-1896, nakomeling van de eerste Parnas der Gemeente. In 1913 werd Hengelo een zelfstandige Joodse Gemeente.

Levy Windmuller was van 1810 tot 1840 voorzitter (Parnas) van de Joodse Gemeente van Hengelo, samen met Jacob Jacobs. Levy Windmuller bleef ook na zijn verhuizing in 1840 naar Vorden tot 31 maart 1875 als kerkmeester aan de Joodse Gemeente van Hengelo verbonden. Vanaf 31 maart 1875 voerde de Israëlitische gemeente te Hengelo Gld. de naam Nederlandsche Israëlitische Bijkerk Hengelo Gelderland, waaronder ook het Israëlitische Armbestuur te Hengelo viel. De bestuursleden hiervan waren op 25-8-1875; M. Fortuin, H. Windmuller en S. Philips en ondersteunden de Joodse Armen in Hengelo. De Joodse School werd in 1875 ingewijd maar naar enkele jaren opgeheven, waarschijnlijk door gebrek aan leerlingen.

Uiterst links de synagoge. Foto ca. 1931 ECAL

In 1882 werd in de Korte Hofstraat een nieuwe synagoge gebouwd. De school die in 1875 in gebruik genomen werd, was maar een kort leven beschoren. Al in 1911 bestond de school niet meer. De synagoge, of sjoel, werd tijden de Tweede Wereldoorlog gebruikt als opslag voor goederen van joodse inwoners. Al het bruikbare hout was er uit gesloopt. In 1941 was het interieur door dronken Duitsers en NSB-ers vernield. Enkele Thorarollen werden door de Duitsers en NSB-ers in brand gestoken. De andere zijn bewaard gebleven en na de oorlog met een deel van de rituele voorwerpen naar Israël overgebracht. De overige rituele voorwerpen die bewaard gebleven waren, zijn na de oorlog onder joodse gemeenten in Nederland verdeeld. Het interieur was daarna niet meer als synagoge te herkennen. Na de Tweede Wereldoorlog is de synagoge in 1947 voor fl. 2000,- verkocht aan de gemeente Hengelo. Nadat het gebouw voor verschillende doeleinden in gebruik was geweest werd het gebouw tenslotte afgebroken. De naam Korte Hofstraat werd veranderd in Synagogestraat ter herinnering aan de standplaats van de synagoge. De joodse gemeente van Hengelo is in 1947 ontbonden en bij Zutphen gevoegd.

Luchtfoto 1936  tijdens de kermismarkt,  uiters links in het midden de synagoge.
Foto: Van alle markten thuis. 

1948 ca. De Synagoge aan de Korte Hofstraat vanaf de Remigiuskerk.
Op de voorgrond het winkelpand van de familie Schröder (manufacturen).
Foto: Wim Luimes.


Tekening van de synagoge door Agnes van de Brandeler.
Uit: Daar midden in de Graafschap.



Familie Cohen-Jacobs.
De familie woonde in de witte villa op de Ruurloseweg 18 naast kapsalon Lurvink.
Foto: Wim luimes.

V.l.n.r. Alex, Frits., Bram, Hans en Sara. Alex Cohen was werkzaam in het bedrijf van zijn zwagers Max en Samuel Jacob aan de Spalstraat. Het hele gezin kwam in 1943 tijdens WO II om het leven. Alex werd 47 jaar oud, Sara 49 jaar, Frits 20 jaar, Bram 19 jaar, en Hans 16 jaar oud.
Zie ook de lijst van de Hengelose slachtoffers.

Huizen van Joodse inwoners van Hengelo;
Familie Philips, Ruurloseweg 12 en Ruurloseweg 6
Familie Jacobs, Spalstraat 7 en 9, Raadhuisstraat, Ruurloseweg 18, later familie Cohen-Jacobs
Familie Fortuin Kerkstraat 5 
Familie Meijers Raadhuisstraat, na 1918 Ruurloseweg 10
Familie A. Meijers, Regelinkstraat 15 "de Polsbroek"
Familie B. Philips Spalstraat 19
Familie P. Philips Ruurloseweg 6 en 12
Familie J. Philips Vordenseweg 8
Familie B. Philips Veemarktstraat 2
Familie J. Lowenhardt, Kastanjelaan 8

Na de arrestaties en het wegvoeren van deze Joodse families werden deze huizen verdeeld onder NSB’ers.

Bronnen; De Joodse Gemeente te Hengelo, S. Laansma 1978
W. Hermans, Adres Kervel-kelder
E. Somsen-Lieverdink

Artikel geplaatst door H.M. Somsen december 2018

Joodse inwoners van Hengelo 1759 tot 1957

Geboren en geboorteplaats Overleden; Adres; Begraven; In Hengelo sinds;

Aussen, Jetjen *febr. 1889 Zelhem Hengelo wed. v Michel Jacob
Cohen, Alex *5-3-1896 Delftzijl 9-7-1943 Sobibor Ruurloseweg 18 komen 1914 in Hengelo
Jacobs, Sara, vrouw *4-7-1894 Hengelo 9-7-1943 Sobibor Ruurloseweg 18
Cohen, Hans, zoon *23-4-1927 Hengelo 9-7-1943 Sobibor Ruurloseweg 18
Cohen, Abraham ,(Bram) zoon *Hengelo 6-1-1943 Auschwitz Utrecht woonde Lijnmarkt 37 Utrecht
Cohen, Frits, zoon *Hengelo 11-6-1943 Sobibor Nijkerk Holkerstraat. 9 Nijkerk

David, Samuel/Sterneveld *ca 1750 Bomberg Dld. Zutphen 1789, vertrekt 1810 Zutphen
Moses, Judith, vrouw *niet bekend in 1810 naam Sterneveld
Nathan, Coesel, hun knecht *niet bekend Zutphen 1789, vertrekt 1810 Zutphen

Fortuin, Salomon Jacobs *1801 Pinchas Zelig Fortuin 28-12-1859 Hengelo zn v. Jacob Fortuin Hengelo komt in 1835 vanuit Lochem
Engers, Klaartje, vrouw van *23-1-1861 Winschoten 27-4-1943 Westerbork Kerkstraat 5, fournituren winkel
Fortuin, Salomon, man van *1855, waar? 30-4-1931 Hengelo Kerkstraat 5, Hengelo fournituren winkel
Engers, Lotje *14-3-1858 Winschoten 10-1-1940 Hengelo Kerkstraat 5, Hengelo zus van Klaartje F-Engers
Koopman, Betje, vrouw Fortuin * 1851 Zwolle 21-3-1900 Hengelo Kerkstraat 5 Hengelo fournituren winkel

Jacobs, Philips ca. 1720 niet bekend waar? 1759, slager en lompenhandel
Sanders, Sara, vrouw * niet bekend 1787 Hengelo niet bekend waar? 1759.
Aaron, Sara, 2e vrouw x in 1788 * niet bekend niet bekend
Jacobs, Dina, dochter * niet bekend niet bekend niet bekend waar?
Jacobs, Reintje, dochter * niet bekend niet bekend niet bekend waar?
Jacobs, Sander., zoon * niet bekend niet bekend niet bekend waar?

Jacobs, Joede * 1776 1826 Hengelo niet bekend waar? 1808 v Hessen-Kassel
Levy Heilbron, Dina * 1782 1855 Hengelo niet bekend waar?
kinderen?
Jacobs, Simon, zoon * 17-3-1810 Hengelo 4-2-1882 Hengelo niet bekend Hengelo
Jacobs, Lena, dochter * febr. 1821 13-10-1901 Hengelo Hengelo tr. Jacob Philips

Jacobs, Falk * 2-2-1815 Hengelo 1-8-1898 Hengelo Zelhem Hengelo
Vroom, Hessie,x Falk Jacobs * 1-1-1818 Ruurlo dec. 1893 Zelhem Zelhem Hengelo
Jacobs, Jacob * 8-12-1837 Hengelo 1-1-1924 Hengelo niet bekend Hengelo
Wijler, Rachel, vrouw * 14-2-1840 Lochem 6-6-1911 Hengelo niet bekend Hengelo

Jacobs, Samuel * 24-6-1841 Hengelo 10-11-1911 Hengelo Hengelo echtgenoot van?

Jacobs, Sophie * juli 1880 Hengelo 7-9-1880 Hengelo Hengelo dochter van wie?
Jacobs, Jetje jan 1891 Zelhem Palmberg Zelhem Hengelo

Jacobs, Abraham * 23-9-1848 Hengelo 25-2-1918 Hengelo Raadhuisstr/Spalst. Hengelo
de Groot, Rosa, = 1e vrouw * 2-8-1854 Almelo 19-3-1895 Hengelo Raadhuisstr/Spalst. Hengelo
Jacobs, Sigmond, zoon * Hengelo Raadhuisstr/Spalst. Hengelo
Jacobs, Emanuel, zoon * 1888- 1944 22-05-1944 Auschwitz Raadhuisstr/Spalst. werd Max genoemd
Jacobs, Stella, dochter * Hengelo Raadhuisstr/Spalst.
Jacobs, Jet, dochter * Hengelo januari 1891 Zelhem Palmberg Zelhem Hengelo
Jacobs, Sara, dochter * Hengelo Raadhuisstr/Spalst.
de Groot, Etje, 2e vrouw * 21-7-1858 Almelo 30-4-1943 Sobibor Raadhuisstr/Spalst.
Jacobs, Samuel, zoon *1898- 1941 27-04-1941 . Raadhuisstr/Spalst. werd Broer genoemd
Jacobs, Rosa, dochter * Hengelo Raadhuisstr/Spalst.
Jacobs, Philips, zoon van? 19 jaar overleden, waar? Raadhuisstr/Spalst.
de Groot, Jane x Krukziener * 1866 Almelo, later in Zutphen 14-5-1943 Sobibor Raadhuisstr/Spalst. zusje van Etje de Groot

Jacobs, Emanuel, Max * 19-1-1888 Hengelo 22-5-1944 Auschwitz Raadhuisstr/Spalstr.
Hillesum, Kitty, vrouw * Spalstraat 7
Jacobs, Philip Uri * Laag Keppel
Jacobs, Hetty * 1927 Hengelo Spalstraat 7

Jacobs, Samuel * 6-7-1898 Hengelo 27-10-1941 Mauthausen Spalstraat 9 penningmeester v.d. synagoge
Frankenhuis, Lena (Leentje) * Spalstraat 9
Jacobs, Edith, dochter * 14-9- 1927 Hengelo Spalstraat 9 overleefde de oorlog
Jacobs, Karel * 17-1-1931 Hengelo 6-9-1944 Auschwitz Spalstraat 9

Jacobs, Rebecca * 1-10-1881 Hengelo 14-5-1943 Sobibor
Meijers, Aaron, man * 12-6-1883 Goor 14-5-1943 Sobibor fam.komt ca. 1890 in Hengelo

Israel/ Hanouer, Victor waar?
Levi, Hanna, vrouw, tr. 1797 Hengelo

Israel/Hanouer, Michiel, broer van V. woont in Hengelo, vertr. Zelhem komt in 1828 terug n. Hengelo 1810 in Zutphen waar? neemt 1810 naam Hanouer aan
Israel, Abraham * 1801 1871 Hengelo waar?
Philips, Sara, vrouw
Israel, David, zoon * 15-1-1834 Hengelo 16-6-1881 Hengelo Hengelo
Israel, Marcus, klein zoon * 1867 1943 waar

Lowenhardt, Jules * 1907 Dortmund Dld. 1971. Kastanjelaan 9 kwam in 1914 naar Hengelo
Samuel, Rosetta, zijn vrouw * Deventer, tr. Jan 1932 Kastanjelaan 9 kwam in 1932 naar Hengelo
Lowenhardt, Betty * 1932 Hengelo Kastanjelaan 9
Lowenhardt, Griete (Ite) * 1935 Hengelo Kastanjelaan 9

Levi, Samuel * ca. 1739 textiel met 't pak waar? in 1770 in Hengelo
Hanna, zijn vrouw * niet bekend textiel met 't pak waar? in 1770 in Hengelo

Philip, Sander, trouwt 1796 * 1761 zn van Philip Jacob 1838 Hengelo waar?
Samuels/Levi, Helena trouwt 1796 * 1773, waar? 1843 Hengelo waar?
Samuels, Sara * 7-10-1812 Ruurlo jan. 1894 Hengelo Hengelo dochter van?

Salomon ….. * 1779, waar? 1816 Hengelo handelaar waar? in 1788 in Hengelo
Hartz, Betje zijn vrouw * Ghemen waar?
Abrahams, Joseph, * 1748 , waar? schoolmeester waar?

Meijers, Wilhelmina Sophia * 1898 Hengelo 18-1-1899 Hengelo Hengelo dochter van?
Meijers, Asser * 1896 Hengelo 12-2-1898 Hengelo Hengelo zoon van?
Meijers, Levi * 14-10-1865 Nijmegen 16-7-1943 Sobibor Raadhuisstraat sinds 1890 in Hengelo
Bamberg, Jetta, zijn vrouw * 19-7-1862 Wisch 16-7-1943 Sobibor Raadhuisstraat manufactuurwinkel
Meijers, Jacob * 1883 13-3-1945 Mauthausen Zutphen
Roos Jacobs zijn vrouw Zutphen
Meijers, Jetta 11-6-1943 Sobibor Zutphen
Meijers, Manuel 11-6-1943 Sobibor Zutphen

Meijers, Louis (Lowieke) * 4-12-1894 Hengelo 14-10-1941 Mauthausen Raadhuisstraat in 1918 Ruurloseweg 10
Meijers, Herman * 1900 11-6-1943 Sobibor Zutphen
Meijers, Trijntje 10 jaar Zutphen
Meijers, Lion 9 jaar Zutphen

Meijers, Eli * 1903 werd bijna 100 jaar Raadhuisstraat overleefde de oorlog
Meijers, Leo * 1905 31-1-1945 Auschwitz Bussum
Meijers, Esther 7-10- 1943 Auschwitz Bussum

Meijers, Aaron * 1883 1943. Regelinkstraat 15 "de Polsbroek" Dorp 62
Jacobs, Rebecca zijn vrouw * 1881 1943. Regelinkstraat 15 na 1942 Vordenseweg 8
Meijers, Leo * 23-1-1911 Hengelo 20-4-1943 Voerendaal Regelinkstraat 15 met verloofde Alie Frankenhuis
Meijers, Jacob (Jaap) * 11-6-1912 Hengelo 22-11-1957 Hengelo Raadhuisstraat x 1942 Jeannette Spier ( Nettie)
Spier, Jeannette (Nettie) vrouw * 26-2-1907 Hengelo ( O) sept. 1944 Enschede Raadhuisstraat
Meijers, Rosa * 1913 x 1942 Meyer Groen Zutphen
Meijers, Marianne (Nanny) * 1915 x 1940 Henri Meyers, Doesburg
zoon Bram Meyers * 1941
Philips, Joseph * 6-5-1817 Hengelo 22-2-1892 Hengelo Hengelo
Philips, Samuel * 25-10-1835 Hengelo 18-12-1900 Hengelo Hengelo
Koppel, Rachel x Philips * 7-3-1835 Zutphen 15-8-1912 Hengelo Hengelo vrouw van?

Jacobs, Lena x Philips * febr. 1821 Hengelo 13-10-1901 Hengelo Hengelo

Philips, Jacob * 1811 Hengelo 18-11-1890 Hengelo Hengelo
Philips, Sander * 18-1-1840 Hengelo 1-8-1919 Zutphen Zutphen Vorden!!!! Vorden!!!!

Philips, Philip * 1863 1936. Hengelo geen kinderen
Boninger, Bertha, zijn vrouw * 24-2-1859 Hengelo 19-9-1931 Hengelo Hengelo geen kinderen

Philips, Bram * 27-8-1857 Hengelo 30-4-1943 Sobibor Spalstraat 19 koloniale waren winkel
de Winter, Henriette, zijn vrouw * 1855 Gendringen 9-12-1938 Hengelo Spalstraat 19 Hengelo koloniale waren winkel
Philips, Henriette * febr. 1896 Hengelo 18-6-1896 Hengelo Spalstraat 19 Hengelo dochter van?

Philips, Louis * 31-8-1865 Hengelo 14-5-1943 Sobibor Ruurloseweg slagerij
Baer, Bertha (Billa) zijn vrouw * 16-7-1865 Winterswijk 14-5-1943 Sobibor Ruurloseweg slagerij
Philips, Mina * 4-7-1897 Hengelo 11-6-1943 Sobibor Ruurloseweg slagerij
Philps, Philip * 4-1-1910 Hengelo 25-10-1941 Mauthausen Ruurloseweg 6 slagerij
Philips, Simon, zoon * 24-7-1900 Hengelo 17-10-1941 Mauthausen Ruurloseweg 12 opvolger v.d. slagerij
vrouw Jenny
Philips, Louis, hun zoon

Philips, Jacob * 9-1-1894 Hengelo 17-10-1941 Mauthausen Vordenseweg 8
Boninger, Erna, zijn vrouw * 21-1-1903 Mulheim 11-6-1943 Sobibor Vordenseweg 8
Philips, Louis * 1935 Hengelo 11-6-1943 Sobibor Vordenseweg 8
Philips, Jennie * 1937 Hengelo 11-6-1943 Sobibor Vordenseweg 8

Philips, Simon 41 jaar 17-10-1941. Ruurloseweg 12
Cohen, Julia, zijn vrouw 38 jaar 11-6-1943 Sobibor Ruurloseweg 12
Philips, Louis, zoon 4 jaar 11-6-1943 Sobibor Ruurloseweg 12

Philips, Bertha * 12-4-1873 Hengelo 14-5-1943 Sobibor Veemarktstraat 2
Philips, Rachel * 25-11-1874 Hengelo 14-5-1943 Sobibor Veemarktstraat 2
Philips, Jans * 10-7-1871 Hengelo 26-4-1943 Vught Veemarktstraat 2
Philips, Jacob * 22-9-1897 Hengelo 23-7-1943 Sobibor Veemarktstraat 2 zn vn Rachel en niet joodse man

Philps, Philip * Hengelo
Jacobs, Aaltje * Zelhem
Philps, Jacob * 9-1-1879 Steenderen 15-12-1942 Monowitz Doetinchem, Markt kocht "t Kervel" in 1931


Windmuller, Joseph * 18-2-1810 Hengelo 23-12-1894 Vorden tr. Jan 1837 Hengelo Vorden!!!! vertr. 1840 Vorden
de Jong, Grietje x Windmuller * april 1811, Hengelo O 26-12-1893 Vorden tr. Jan 1837 Hengelo Vorden!!!! vertr. 1840 Vorden
Windmuller, Esther x Wertheim * 6-6-1813, Hengelo 13-2- 1887 Vorden Vorden!!!! vrouw van Wertheim Asser
Windmuller, Levi, * Frankenberg a/d/ Eder Vorden? vader E. Windmuller Vorden!!!! 1810-1840 voorzitter J. Gemeente
Liefman, Betje x Windmuller, Levi * Harlingen Vorden? moeder E. Windmuller Vorden!!!! vertr. 1840 Vorden, slagerij
Windmuller, Lipman * 18-2-1816 8-6-1896 Hengelo Hengelo echtgenoot van?
Windmuller, Siegmund * aug. 1880 Hengelo 19-11-1880 Hengelo Hengelo kind van?
Beer, Bertha x Windmuller * 1810 Werth (Pr.) 12-7-1885 Hengelo Hengelo vrouw van?
Windmuller, lev. Kind v. Herman * Hengelo 9-8-1885 Hengelo Hengelo
Hirsch, Emile x Windmuller * 26-12-1844 Muhlheim 23-5-1917 Hengelo Hengelo
Windmuller, Herman * 15-4-1847 Hengelo 30-7-1921 Zutphen Hengelo

Tijdelijk in de oorlog woonachtig in Hengelo

Kralova, Katuse * 1900 Tsjecho- Slowakije 27-11-1942 Auschwitz onbekend woonde in Hengelo waar?
Kroner, Ida * 1906 Belzec ( Polen) 36 jaar 1942 Spalstraat 9
Kahn, Harry * 1935 Hamburg 6-9-1944 Auschwitz t Kervel zoon v Herman Kahn x G. Bloch
Kahn, Robert * 1931 Hamburg 6-9-1944 Auschwitz t Kervel zoon v Herman Kahn x G. Bloch

Bronnen; De Joodse Gemeente te Hengelo, S. Laansma 1978
W. Hermans, Adres Kervel-kelder
E. Somsen-Lieverdink

Artikel geplaatst door H.M. Somsen december 2018